عوارضی که ممکن است این داروها در بدن بوجود بیاورند بستگی به شدت واکنشی دارد که بدن بیمار نسبت به دارو نشان می دهد. ناگفته نماند که بیمار دچار همه عوارض احتمالی که در اینجا می خوانید نخواهد شد بلکه گاهی بسته به نوع بیماری یک یا چند تای آن موقتا گریبانگیر او خواهد شد. دانستن آنها به شما کمک می کند تا در صورت بروز با آمادگی قبلی و با آگاهی آنها را تحمل کنید و با آنها کنار بیایید. نکته مهم آن است که هر گونه عوارض جانبی و علائم کلینیکی را به پزشک معالج و پرستار مربوطه گزارش دهید. 
شایعترین عوارض شیمی درمانی عبارتند از: تهوع و استفراغ، بی اشتهایی، اسهال، یبوست، ناراحتی دهان و گلو، ریزش مو، احتمال عفونت، ناراحتی پوستی، نامنظم شدن عادت ماهانه یا قطع آن در خانمها، احساس ضعف و خستگی و تنگی نفس، خواب رفتگی و گزگز در انگشتان و اختلال در تعادل، تورم صورت، دستها، پاها و شکم و خونریزی داخلی. یادآوری می شود اکثر این عوارض موقتی بوده و با طی شدن دوره شیمی درمانی به طور طبیعی برطرف می شوند.

با عوارض دارو درمانی (شیمی درمانی ) چه می توان کرد؟

الف: تهوع و استفراغ

چون بعضی داروهای شیمی درمانی مخاط معده را تحریک می کنند، معمولا همراه با آن داروهایی برای جلوگیری از حالت تهوع و استفراغ از طرف پزشک به شما داده می شود. با این همه اگر نکات زیر را رعایت کنید از حالت تهوع و استفراغ شما کم خواهد شد:

• در طول روز، خوردن شش وعده غذایی کوچک به جای سه وعده غذای اصلی توصیه می شود.(دفعات غذا خوردن را بیشتر ولی مقدارش را کم کنید.)
• به آهستگی بخورید و بنوشید.
• سعی کنید ظاهر غذاها اشتها آور باشد و از غذاهایی که هضم راحت تری دارند مصرف کنید.
• سه روز اول پس از انجام دارو درمانی سعی شود از گوشت سفید مثل مرغ و ماهی استفاده شود و پس از این مدت می توان از گوشت قرمز بخصوص ماهیچه استفاده کرد. غذاهایی که کمی ترش یا شور هستند گاهی بهتر تحمل می شوند.
• شستشوی دهان و دندان قبل و بعد از هر وعده غذایی
• با باز کردن پنجره اطاق، هوای تازه و تمیز را عمیقا تنفس کنید. لباسهای نخی آزاد و گشاد بپوشید.
• از خوردن غذاهای خیلی شیرین، خیلی چرب، سرخ شده و خیلی محرک (ادویه ای ) خودداری کنید.
• روز تزریق داروی شیمی درمانی، غذاهای سنگین که هضمش دشوار است نخورید. یک ساعت قبل از شیمی درمانی غذای سبک به مقدار کم بخورید.
• آب میوه های خنک و کم شیرین مثل آب سیب یا انگور، مدتی قبل یا مدتی بعد از غذا بخورید نه همراه آن.
• از رفت و آمد در محل هایی که بوهای گوناگون مثل بوی پخت و پز، دود سیگار یا عطرهای تند به مشام می رسد پرهیز نمائید
• بعد از خوردن غذا تا 2 ساعت به حالت نشسته روی صندلی استراحت کنید و از دراز کشیدن خودداری کنید.
• خوردن مقدار کمی کشک مایع و یا نوشیدن چای زنجبیل پس از صرف غذا در کاهش تهوع و استفراغ موثر است.

   

  ب: بی اشتهایی

  معمولا بی اشتهایی در چند روز اول پس از شروع هر دوره شیمی درمانی یا پرتودرمانی پیدا می شود. برای رفع بی اشتهایی نکات زیر رعایت شود:

• دفعات غذا خوردن را زیاد کنید ولی هر بار مقدار کمی غذای سبک و مغذی بخورید.
• هنگامیکه اشتهای بهتری دارید (معمولا در اوایل صبح ) غذای بیشتری بخورید. از غذاهای حاضری سالم که مورد دلخواه شماست استفاده کنید
• در تهیه و طبخ غذای خوشمزه از دیگران کمک بگیرید.
• در اثر شیمی درمانی ممکن است اختلالی در پرزهای چشایی پیدا شود و اشتهای شما به گوشت از بین برود. با زدن چاشنی ها و سس ها به گوشت می توانید طعم غذا را خوشمزه کنید. ترجیحا مرغ و ماهی را جایگزین گوشت قرمز کنید یا پوره گوشت بخورید.
• درباره مکمل های غذایی و رژیم غذایی خاص در طول درمان حتما با پزشک معالج، پرستار و متخصص تغذیه مشورت کنید.

  توجه داشته باشید اگر غذا نخورید باعث کاهش وزن و کاهش مقاومت بدنتان شده و بهبودی به تاخیر می افتد. پس اراده کنید خوب غذا بخورید تا انرژی لازم برای مقابله با بیماری را داشته باشید. رژیم غذای سالم و مناسب در بدست آوردن توانایی و بازسازی بافت و بهبود حال عمومی بیمار ودر نهایت درمان کامل بیماری وی کمک می کند. هر هفته بیمار را وزن کنید و در صورت کاهش وزن به پزشک اطلاع دهید.
   

  پ: اسهال

  اگر به اسهال مبتلا شدید و همراه با آن درد شکم و دل پیچه داشتید. در صورتی که اسهال توام با خون و تب نباشد می توان با رعایت نکات زیر آن را کنترل کرد در غیر اینصورت به پزشک معالج اطلاع دهید.

• مایعات فراوان بخورید مانند آب، آب سیب، چای کمرنگ تا آب از دست رفته را جبران کند.
• مایعات خیلی سرد و یا خیلی گرم نخورید و اگر نوشابه مصرف می کنید صبر کنید تا گازش کاملا خارج گردد.
• غذا را مقدار کم و به دفعات متعدد بخورید. (بیشتر از سه وعده در روز)
• از خوردن میوه جات با پوست و دانه و سبزیجات خام، کلم، نخود و لوبیا، غذاهای سرخ شده یا چرب، ادویه جات و شیرینی خودداری کنید.
• ممکن است مصرف شیر، به دلیل ایجاد نفخ با نظر پزشک معالج ، محدود شود.
• وقتی حس کردید بهتر شدید، غذاهایی مثل برنج (کته)، نان، سیب زمینی پخته، ماست، پنیر، تخم مرغ پخته و ماکارونی بخورید.
• معمولا چون موقع اسهال، پتاسیم زیادی از بدن دفع می شود از غذاهای حاوی پتاسیم مثل موز، مرکبات، نکتار هلو و زرد آلو، سیب زمینی و سبزی ها استفاده کنید.

   

  ت: یبوست:

  یکی از عوارض شیمی درمانی و عدم تحرک، یبوست و کاهش اشتهاست. اقدامات زیر برای جلوگیری و درمان یبوست موثر است:

• مایعات زیاد بنوشید، آب میوه هایی مانند آلو، انجیر، گلابی بخورید. آلو یا انجیر را خیس کرده و صبح ناشتا میل نمایید.
• با پزشک معالج در مورد افزایش میزان فیبر رژیم غذایی مشورت کنید (به بعضی از بیماران رژیم غذایی پرفیبر توصیه نمی شود). غذاهای پرفیبر شامل میوه جات و سبزیجات با پوست و دانه، غلات، نان سبوس دار، میوه های تازه و .. هستند.
• بیشتر پیاده روی و حرکت کنید، کمتر روی تخت دراز بکشید
• بدون اجازه پزشک داروهای گوارشی و ملین استفاده نکنید و اگر می خواهید از شیاف یا ملین های گیاهی نظیر سی لاکس، برگ سنا و غیره استفاده کنید حتما با پزشک معالج مشورت کنید.

   

  ث: ناراحتی دهان و گلو

  بعضی داروهای شیمی درمانی ممکن است باعث خشکی و یا زخم دهان و اطراف گلو شود و یا در فرو دادن غذا یا جویدن اشکالاتی بوجود آورد. رعایت نکات زیر می تواند به حل این مشکل کمک کند:

• روزانه داخل دهان را به دقت کنترل کرده و موارد التهاب و هر گونه پلاکهای سفید روی زبان، ته گلو، آبسه های لثه و سایر نقاط دهان و دندان را به پرستار و پزشک معالج اطلاع دهید. با پزشک خود در مورد مراجعه به دندانپزشک صحبت کنید.
• از مواد غذایی سفت و خشک مثل بیسکویت و چیپس به علت اینکه به بافت دهان آسیب می زند استفاده نکنید. مایعات مغذی و غذاهای نرم و پوره که به راحتی جویده و بلعیده می شود بخورید و برای نوشیدن از نی کمک بگیرید.
• غذاهای پخته را در مخلوط کن به صورت مایع درآورید تا مصرفش آسانتر شود. از مخلوط کن برای تهیه پوره ها استفاده کنید
• آب نبات بدون قند یا تکه های یخ، بستنی، آدامس کم شیرین استفاده کنید. آبمیوه ترش و اسیدی ننوشید.
• خوراکیهای آبدار مثل شیر، ماست، بستنی، املت، فرنی، حلیم، سوپ، آب گوشت و پوره میوه بخورید.
• از مصرف غذاهای ترش و شور، خیلی سرد یا خیلی گرم خودداری کنید. به غذاهایتان ادویه و نمک زیاد نزنید.
• دهان و لثه هایتان را تمیز نگهدارید. برای جلوگیری از بوی بد دهان از آدامس استفاده کنید.
• دندان ها و لثه ها را بعد از هر وعده غذایی مسواک کنید. از مسواک نرم و خمیر دندان مناسب استفاده کنید و دندانهایتان را به آرامی مسواک بزنید. در صورت داشتن دندانهای مصنوعی آن را از دهان بیرون درآورید و با مسواک بشویید.
• روزی چندبار با محلول آب نمک ساده (سرم نمکی) یا محلول رقیق جوش شیرین غرغره کنید و دهانتان را بشویید. اگر داخل دهان زخم مشاهده کردید، چند قطره محلول بتادین داخل یک لیوان سرم نمکی بریزید و غرغره کنید.
• از دهان شویه الکل دار (کلروهگزین) استفاده نکنید و اگر می خواهید از دهان شویه های گیاهی یا حاوی فلوراید استفاده کنید با پزشک معالج و دندانپزشک مشورت کنید.

   

  ج: ریزش مو:

  چون سرعت رشد و تکیثر سلولهای پیاز موی سر و تن بسیار زیاد است از این رو ممکن است دراثر شیمی درمانی موقتا به آنها آسیب برسد ولی پس از قطع دارو موهایتان به حالت طبیعی درخواهد آمد. البته بعضی داروهای شیمی درمانی باعث ریزش مو نمی شود. نگران ریزش موقت موهای خود نباشید ، در صورت تمایل می توانید:

• قبل از شیمی درمانی موهایتان را کوتاه کنید.
• از کلاه، شال گردن یا روسری نخی استفاده کنید.
• بدون کلاه لبه دار زیر نور مستقیم خورشید قرار نگیرید، از کرم مرطوب کننده و ضد آفتاب برای پوست سر استفاده کنید
• در فصل پائیز و زمستان اگر در ناحیه سر خود احساس سرما داشتید حتما از کلاه یا روسری هنگام خواب استفاده کنید.
• با شانه دانه درشت موهای خود را شانه کنید.
• از شامپوهای ملایم برای شستن مو استفاده کنید و بعد از حمام از سشوار استفاده نکنید.

   

  چ: احتمال عفونت:

  اکثر داروهای شیمی درمانی اثر مستقیمی روی مغز استخوان که محل تولید سلولهای خونی است دارد و باعث کم کاری مغز استخوان می شود و چون گلبولهای سفید خون (WBC) که در پیشگیری ازعفونت و مبارزه با میکروبها کمک بزرگی می کنند در هنگام شیمی درمانی کاهش پیدا می کنند، در نتیجه احتمال دچار شدن به بیماریهای عفونی افزایش می یابد.

  نشانه های عفونت چیست؟ تب بالاتر از 38 درجه سانتیگراد، لرز، عرق کردن زیاد در شب یا هنگام خواب، اسهال شدید، تکرار ادرار یا سوزش ادرار، سرفه شدید یا گلو درد. در صورت دچار شدن به علائم فوق فورا با پزشک معالج یا پرستارتان (حتی اگر نصفه شب مجبور شوید) تماس گرفته و خود سرانه داروی تب بر (آسپرین و استامینوفن و ...) استفاده نکنید و در صورت تجویز آنتی بیوتیک، طبق دستور پزشک به طور منظم مصرف کنید.

  به منظور کاهش دچار شدن به عفونت، نکات زیر را رعایت کنید:

• دستهایتان را حتما با صابون بشویید، مخصوصا قبل از صرف غذا و بعد از اجابت مزاج و تماس با حیوانات.
• موقع گرفتن ناخن هایتان مواظب باشید که گوشتتان را نگیرید و زخمی نکنید.
• در طول دوره شیمی درمانی بهتر است از معاشرت های اجتماعی غیر ضروری کاسته شود، از رفت و آمد افراد متفرقه بخصوص کسانی که بیماری عفونی، تنفسی، مسری مانند سرماخوردگی، آنفولانزا، سرخک یا آبله مرغان دارند در اطرافتان جلوگیری کنید و از ماسک استفاده کنید.
• از رفتن به مکان های شلوغ مانند سینما، اتوبوس، مترو، ترمینال مسافرتی، میهمانی های پر جمعیت و مراکز خرید خودداری کنید.
• از مسواک نرم استفاده کنید تا احتمال زخم شدن دهان و لثه کم شود.
• برای تراشیدن ریش از تیغ استفاده نکنید.
• بعد از هر بار اجابت مزاج با دقت نشیمن گاهتان را بشویید و اگر سوزش دارید یا زیر دستتان دکمه های بواسیر حس کردید با پزشک مشورت کنید.
• از خوردن میوه ها و سبزی های خام و نپخته مثل سبزی خوردن، کاهو، کلم، توت فرنگی و همچنین تخم مرغ خام خودداری کنید.
• پزشک تعداد گلبول سفید خونتان (WBC) را در طول درمان کنترل خواهد کرد.
• در اتاق خودتان گلها و گیاهان طبیعی، اکواریوم، قفس پرندگان و حیوانات خانگی نگهداری نکنید.
• از هر گونه اقدامات ایمن سازی نظیر تزریق واکسن آنفولانزا یا ذات الریه بدون اطلاع پزشک معالج خودداری کنید.

  وسایل و لوازم شخصی خود ازقبیل حوله، لباس ، بشقاب ، لیوان ، قاشق و ... را در اختیار دیگران قرار ندهید.
  
  

  ح: ناراحتی پوستی:

  ناحیه ای از پوست که رادیوتراپی می شود ممکن است دچار التهاب و سوختگی شود. همچنین داروهای شیمی درمانی ممکن است باعث تغییراتی جزئی مثل قرمز شدن، تغییر رنگ و کدر شدن پوست و ناخن، خشک شدن، پوسته شدن و خارش در پوست بشود. ممکن است ناخن های شما تیره، زرد، شکننده یا ترک خورده شوند و یا جوشهای کوچکی زیر پوست پیدا شود که اکثر اینها به مرور رفع می شود و به درمانی خاصی نیاز ندارد ولی رعایت نکات زیر می تواند به حل مشکل کمک کند:

• جوشهای صورت و بدن را نکنید. صورت را تمیز و خشک نگهدارید و از صابونهای و کرمهای بهداشتی ملایم استفاده کنید
• اگر پوست شما خشک شده است از محلولها و کرمهای مرطوب کننده بدون اسانس و الکل (مثل کرم و صابون بچه) استفاده کنید
• حمام داغ و طولانی مدت نگیرید، در صورتی که دوش آب گرم (ولرم) گرفتید، خودتان را به آرامی با حوله نخی و نرم خشک کنید. حوله را روی پوست نکشید.علائم خط کشی پرتودرمانی را نشوئید و پاک نکنید.
• در طول درمان زیر نورمستقیم آفتاب نمانید و اگر پوست شما به علت حساسیت در برابر خورشید قرمز شد از کرم ضد آفتاب یا از لباس نخی آستین دار بلند و کلاه لبه دار برای محافظت در برابر نور خورشید استفاده کنید.

  اگر کهیر یا خارش در پوست شما دیده شد و یا پوسته شده است با پزشک مشورت کنید.
   

  خ: نامنظم شدن عادات ماهانه و یا قطع آن در خانمها

  شیمی درمانی می تواند باعث نامنظم شدن عادت ماهانه و یا قطع آن در بعضی از افراد شود و یا تا پایان دوره درمان ادامه داشته باشد. در صورت زیاد شدن خونریزی عادت ماهانه ، کم شدن فاصله بین دو عادت ماهانه، گر گرفتگی، یائسگی زودرس، عفونت و ترشح در ناحیه تناسلی ، به پرستار و پزشک معالج اطلاع دهید.

• 
  

  د: احساس ضعف و خستگی و تنگی نفس:

  همانطور که داروهای شیمی درمانی باعث کاهش گلبول سفید می شود ممکن است گلبولهای قرمز خون (RBC) هم کاهش یابند و چون کار اصلی گلبولهای قرمز، بردن اکسیژن از ریه به بافت های مختلف است کاهش این گلبولها باعث کم خونی شده و به دنبال آن بیمار دچار خستگی (احساس ضعف و خستگی شدید)، سرگیچه (احساس غش)، تپش قلب و حتی تنگی نفس می شود. هرگاه علائم بالا را مشاهده کردید با پزشک در میان بگذارید و نکات زیر را رعایت کنید:

• در طول روز به میزان کافی استراحت کنید ولی کمتر بخوابید تا خواب شب مختل نشود. از انجام کارهای سنگین پرهیز کنید تا نیروهایتان را ذخیره کرده باشید.
• در کارتان شتاب نکنید تا کمتر دچار سرگیجه شوید. هنگام تغییر وضعیت مثلا از حالت خوابیده به نشسته آهسته عمل کنید.
• مصرف غذاها و مایعات پرکالری مانند عسل، مربا، لبنیات، پوره تخم مرغ، آب گوشت، سوپ و ... با نظر پزشک و کارشناس تغذیه انجام گیرد.
• در محیط کار، با اطلاع و همکاری کارفرما در فواصل منظم استراحت کنید و خود را خسته نکنید. می توانید پاره وقت کار کنید یا روز درمان و فردای آن روز را مرخصی بگیرید.
• در مدت شیمی درمانی، انجام کارهای سنگین خانه (جاروزدن ، شستن ظرف ها و...) بین همه افراد خانواده تقسیم شود.
• روزانه 15-10 دقیقه در سطح صاف پیاده روی کنید. در مورد انجام بقیه ورزش ها بسته به نوع بیماری با پزشک معالج مشورت کنید
• غالبا در جریان شیمی درمانی ، آزمایش ساده خون و اندازه گیری گلبولهای خون و پلاکت برای کنترل وضع خونی شما انجام خواهد شد. پزشک معالج، در صورت بروز کم خونی، شاید تزریق خون و تجویز داروی تقویت کننده را ضروری بداند.

   

  ذ: خواب رفتگی و گزگز در انگشتان و اختلال در تعادل: 

  داروهای شیمی درمانی ممکن است تغییراتی در اعصاب حسی ایجاد کنند و باعث عوارضی مثل خواب رفتگی انگشتان دست، پا و یا اختلال در حرکت و از دست دادن تعادل شوند که معمولا گذرا بوده و با قطع دارو بتدریج برطرف می شود. پزشک را در جریان این امر بگذارید، ممکن است مقدار مصرف داروها را کاهش دهد.

• هنگام بالا و پائین رفتن از پله ها از نرده استفاده کنید. کفش با زیره پلاستیکی بپوشید.
• موقع حمام کردن از بالشتک حمام و دمپایی عاج دار استفاده کنید تا لیز نخورید.
• کمتر رانندگی کنید چون حس ترمز در کف پا کم می شود.

   

  ر: تورم صورت و دستها و پاها و شکم

  بعضی از داروهای شیمی درمانی ممکن است باعث تغییراتی هورمونی و در نتیجه افزایش مایعات داخل بافتها و باقی ماندن مایع زیاد در بدن بشوند. اگر متوجه تورم یا پف کردن در صورت، دستها، پاها یا شکم شدید به پزشک معالج یا پرستاران اطلاع دهید. همچنین توصیه می شود از مصرف زیاد نمک پرهیز کنید. پزشک معالج می تواند داروی مدر جهت دفع مایعات اضافی بدن تجویز نماید.

   

  ز: خونریزی

  داروهای شیمی درمانی ممکن است باعث کاهش پلاکتها شوند (پلاکتها سلولهای کوچکی هستند که در مغز استخوان ساخته می شوند و نقش مهمی در لخته شدن خون دارند و از خونریزی جلوگیری می کنند ) اگر مقدار پلاکتهای خون کم شود احتمال خونریزی داخلی به صورت های مختلف بالا می رود. پزشک معالج در طول درمان وضعیت انعقادی خون (پلاکت) را کنترل خواهد کرد و در صورت افت زیاد دستور تزریق پلاکت را خواهد داد. جهت کم کردن خطر خونریزی نکات زیر را رعایت کنید:

• قبل از استفاده کلیه داروهای بدون نسخه، از پزشک معالج یا پرستاران سوال کنید. آسپرین ، داروهای مسکن و خواب آور موجب کاهش پلاکت و خونریزی داخلی می شود. معمولا برای بیمارانی که شیمی درمانی یا پرتودرمانی شده اند آسپرین تجویز نمی شود.
• قبل از انجام هر اقدام دندانپزشکی با پزشک معالج مشورت کنید . از مسواک نرم برای تمیز کردن دندان استفاده کنید و لثه ها را با وسیله نرمی مثل پنبه تمیز کنید
• برای نظافت بینی با استفاده از دستمال کاغذی نرم به آرامی بینی خود را پاک کنید و اگر خون دماغ شدید یا لثه هایتان خونریزی می کند یا خلط خونی داشتید فورا به پزشک معالج اطلاع دهید.
• هنگام استفاده از وسایل برنده و نوک تیز مثل کارد، احتیاط کنید مبادا جایی از بدنتان زخم شود.
• از کارهای سخت بدنی و ورزش سنگین خودداری کنید تا جایی از بدنتان زخمی نشود.
• اگر زیرپوست، به خصوص در ناحیه ساق پا و یا شکم دانه های قرمز رنگی پیدا شد فورا به پزشک اطلاع دهید.
• اگر کبودی و خون مردگی زیرپوست بدنتان مشاهده کردید اطلاع دهید.
• از گذاشتن درجه (حرارت سنج) در مقعد، استعمال شیاف و تنقیه خودداری کنید.
• خون ریزی واژینال (رحمی) و خونریزی از ناحیه مقعد را اطلاع دهید.
• ادرار صورتی یا قرمز رنگ، مدفوع خونی یا سیاه رنگ را فورا به پزشک معالج یا پرشتاران اطلاع دهید پس از پایان دوره شیمی درمانی، شما باید مرتبا وضعیت جسمی خود را معاینه و کنترل کنید. در تمام مراحل درمان، اگر بین دو نوبت مراجعه به پزشک معالج، مشکلی برایتان پیش آمد و یا هرگونه درد، ناراحتی و عوارض غیرطبیعی دیگری در وضعیت جسمی خود مشاهده کردید، منتظر تاریخ بعدی نمانید. هرچه سریعتر با پزشک یا پرستاران تماس بگیرید واز ایشان بخواهید تاریخ مراجعه بعدی شما را تغییر دهد. با مراجعه زودهنگام، کنترل و پیگیری برنامه درمانی از صحت و سلامت خود اطمینان حاصل کنید.